Сот және судьялардың мәртебесі
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес «Сот төрелігін тек қана сот жүзеге асырады, судья сот төрелігін жүзеге асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға бағынады» деп көрсетілген. Сот беделі ең алдымен, судьялардың нақты тәуелсіздігіне, кәсіби біліктілігіне, қарапайым халыққа етене жақындығы мен ашықтығына тікелей байланысты. Сол себепті де судьялар сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек Конституция мен заңға ғана бағынатыны, судьялардың мәртебесі мен тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін заңдарды немесе өзге де нормативтік құқықтық актілерді қабылдауға жол берілмейтіні, соттың сот төрелігін іске асыру жөніндегі қызметіне қандай да бір араласуға жол берілмейтіні және заң бойынша жауаптылыққа әкеп соғатыны, сот актілері мен судьялардың өз өкілеттіліктерін жүзеге асыру кезіндегі талаптарын барлық мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдары, жеке және заңды тұлғалар орындауға міндетті екені, бұл талаптарды орындамау, сонымен қатар сотқа немесе судьяға құрметтемеушілік білдіру заңда белгіленген жауаптылыққа әкеп соғатыны нақты көрсетілген.
Қазақстан Республикасында барлық судьялардың мәртебесі бірдей, бір-бірінен тек өкілеттіктерімен ғана ерекшеленеді. Судьяның құқықтық жағдайы Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасының «Сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы» заңымен айқындалады. Әлемдегі кез-келген құқықтық, демократиялық мемлекет үшін сот тәуелсіздігін қамтамасыз етудің мәні мен маңызы орасан. Өйткені сот билігі – демократияның негізі. Әрі билік айтатын қазылардың тәуелсіздігі үкім шығарылған істегі сот төрелігін заң шеңберінен аспайтындай бейтарап жүзеге асыру үшін аса қажет.
Бүгінгі таңда халықтың сотқа, сот төрелігіне деген сенімі күннен күнге артып келеді. Сот саласында жүріп жатқан реформалар барысында соттардың қызметін жан-жақты жетілдіруге, соттардың материалдық-техникалық жағдайына, сот ғимараттарының күрделі жөнделуіне, жаңадан салынуына, соттарды заман талабына сай жабдықтау, судьялардың және мамандардың біліктілігін көтеруіне, сот билігінің дәрежесін көтеруге айрықша көңіл бөлініп отыр. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты жанындағы Соттардың қызметін қамтамасыз ету Департаменті соттардың материалдық-техникалық жағдайының шешілуіне игі әсер тигізуде, себебі Департамент тек біріңғай соттарды материалдық техникамен жабдықтаумен қамтамасыз ету сияқты шаруамен айналысады.
Сот жүйесінің бүгінгі атқаратын қызметі мен рөлінің қандай болу керектігі Тұңғыш президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың судьялардың кезекті VІ съезінде сөйлеген сөзіндегі: «ХХI ғасырдағы ұлттың дамуының маңызды өлшемі – мінсіз және тиімді ұлттық сот төрелігі жүйесі. Тәуелсіз және әділетті сот – құқықтық мемлекеттің негізі. Онсыз әлемнің бірде-бір елінде, тіпті ең дамыған мемлекеттерде қолайлы инвестициялық ахуалдың да, азаматтардың әл-ауқатының жоғары деңгейінің де, қоғамның табысты дамуының да болуы мүмкін емес», деген тұжырымынан да анық көрінеді. Сондықтан да сот процестеріне сот талқылау хаттамасының сапасы мен толықтығын қамтамасыз етіп, бекітетін, сондай-ақ сот төрелігін белгілі бір арақашықтық режімімен басқарудың тиімді тетігі ретінде электронды жүйені енгізу тапсырылған болатын. Бүгінгі күні Тұңғыш президенттің осы тапсырмасын ойдағыдай жүзеге асырудың нәтижесінде сот жүйесінде халықтың сенімін арттыру мақсатында заманауи жаңа құралдар енгізілген, сот залдары аудио-бейнеқұрылғыларымен жабдықталған, азаматтар талап-арыздарын әлеуметтік желілер арқылы жіберіп, бақылап отыруға жағдай туған. Аталған заманауи ақпараттық құралдардың дамуы іс жүргізу нормаларын сақтауды қамтамасыз етіп, процеске қатысушылардың өз құқықтарын дұрыс пайдалануға ықпал етуде.
Қазіргі таңда соттар мен судьялардың мәртебесі заңнамалық тұрғыда нақтыланып, тұрмыстық жағдайлары жақсартылды. Әлеуметтік қорғалуының құқықтық кепілдіктері нығайтылды. Тұңғыш президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлының жасампаз да жарқын, сара саясатының нәтижесінде елімізде шын мәнінде құқықтық демократияға кең жол ашылды. Осынау қол жеткен жетістіктерді баянды ете отырып оны ары қарай жалғастыру елінің ертеңін ойлайтын әрбір азаматтың абыройлы борышы екендігі даусыз.
Бас маман
Р.Файзрахманова
